Συνενώνοντας τον Χριστό και την Ανάσταση

  

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟΥ 
κάνετε αριστερό κλικ εδώ   

Στο  HUFFPOST δημοσιεύτηκε στις 19 Απριλίου 2020 ένα  κείμενο του καθηγητού Ιωάννη Πετρόπουλου με τίτλο "Συνενώνοντας τον Χριστό και την Ανάσταση". Το βρήκα ενδιαφέρον και το αναδημοσιεύω.  Αναδημοσιεύω όμως από  το HUFFPOST  και αποσπάσματα από την παρουσίαση του θέματος  της απεικόνισης της Ανάστασης στη βυζαντινή αγιογραφία  κατά την καθηγήτρια Αναστασία Δρανδάκη. Τα δύο θέματα συσχετίζονται.
Από αυτές τις δύο δημοσιεύσεις προέρχονται και οι δύο εικόνες που παρουσιάζονται εδώ. 

Ο Ιωάννης Πετρόπουλος είναι καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκη (ΔΠΘ), Επίτιμος Δ/ντης Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Ελλάδος , Παν/μιο Harvard
Η Αναστασία Δρανδάκη είναι καθηγήτρια της  Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών ( ΕΚΠΑ )

     Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη:. Η σκηνή η σχετική με την Ανάσταση.

     Τοιχογραφία (1316 -1321)
    (Από το HUFFPOST)
 
Αν και οι βυζαντινές απεικονίσεις φέρουν την επιγραφή Η ΑΝΑCTACIC, η παράσταση συχνά ονομάζεται από τους ιστορικούς της βυζαντινής τέχνης  Εις Άδου Κάθοδος,  για να περιγράψει το επεισόδιο που εικονίζεται. Είναι ενδιαφέρον πως αυτή η κορυφαία στιγμή του εικαστικού βίου του Χριστού, δεν προέρχεται από ευαγγελικές περικοπές, αλλά είναι εμπνευσμένη από τις άλλες μεγάλες πηγές της βυζαντινής εικονογραφίας: απόκρυφα κείμενα, όπως το ευαγγέλιο του Νικοδήμου, ψαλμούς και θεολογικά κείμενα πατέρων της εκκλησίας, όπως ο Επιφάνιος Κύπρου (Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ ἀνάστασιν) αναφέρει η καθηγήτρια Αναστασία Δρανδάκη, και προσθέτει ότι 

"Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή της Ανάστασης δεν απεικονίζει την έγερση του σώματος του Χριστού από τον τάφο, αλλά την κάθοδό του στον Άδη από τον οποίο ελευθερώνει τους νεκρούς, ξεκινώντας από τους πρωτόπλαστους Αδάμ και Εύα. Έτσι η σύνθεση υπογραμμίζει πρωτίστως το θριαμβικό θεολογικό μήνυμα της Ανάστασης ως κατίσχυσης πάνω στον  θάνατο και απελευθέρωσης της ανθρωπότητας από τα δεσμά του. Για το λόγο αυτό, αν και οι βυζαντινές απεικονίσεις φέρουν την επιγραφή Η ΑΝΑCTACIC, η παράσταση συχνά ονομάζεται από τους ιστορικούς της βυζαντινής τέχνης Εις Άδου Κάθοδος. "    

"Η εικονογραφική σύνθεση στην οποία συμπυκνώθηκε το δογματικά πολυεπίπεδο αναστάσιμο μήνυμα έκανε την εμφάνισή της ήδη από τον 8ο αιώνα. Σε κορυφαία βυζαντινά έργα του 11ου αιώνα, όπως στα μεγάλα ψηφιδωτά σύνολα που σώζονται στον ελλαδικό χώρο (Όσιος Λουκάς Βοιωτίας, Νέα Μονή Χίου, Μονή Δαφνίου Αττικής) η παράσταση εμφανίζει ήδη αποκρυσταλλωμένα, τα βασικά πρόσωπα και τα εικονογραφικά στοιχεία που θα επαναληφθούν με επουσιώδεις ή περιφερειακές παραλλαγές σε πλήθος απεικονίσεων  τους επόμενους αιώνες". 

"Η μεγαλόπρεπη τοιχογραφία της Μονής της Χώρας (1316-21, χορηγία του Θεόδωρου Μετοχίτη, Μεγάλου Λογοθέτη), είναι ένα αριστουργηματικό μνημείο της παλαιολόγειας τέχνης. Ο χορηγός και εμπνευστής του, στο μνημείο που ανακαίνισε και διακόσμησε με ορθομαρμαρώσεις, γλυπτά, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, προβάλλει όχι μόνο τον πλούτο και την κοινωνική του θέση, αλλά και τη θεολογική εμβρίθεια και φιλοσοφική του παιδεία. Η τοιχογραφία της Ανάστασης δεσπόζει στο ταφικό παρεκκλήσιο που ο Μετοχίτης προόριζε για τελευταία του κατοικία'.

Σε συνέχεια αυτών πρέπει να  πω ότι σύμφωνα με την παράδοση της ανατολικής (ορθόδοξης) εκκλησίας, όταν ο Χριστός  κατέβηκε στον Άδη, ο πρώτος που ακολούθησε το κήρυγμα του ήταν ο Πλάτων. 

Από διαφορετική αλλά παρόμοια παράδοση της Καθολικής εκκλησίας είναι εμπνευσμένος ο πίνακας του Φρα Αντζέλικο που παρατίθεται στο τέλος αυτής της ανάρτησης

Και τώρα το κείμενο του καθηγητού Ιωάννη Πετρόπουλου

Συνενώνοντας τον Χριστό και την Ανάσταση

Κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα την άνοιξη ή το καλοκαίρι του 50, ο Απόστολος Παύλος πέρασε αρκετές ώρες επί πολλές μέρες στην αγορά της πόλης. Η Αθήνα, αν και υπό τον ρωμαϊκό ζυγό, ήταν ακόμη η πολιτισμική πρωτεύουσα του ελληνόφωνου κόσμου. Εκτός των άλλων, ήταν μια σφύζουσα πανεπιστημιούπολη με ανοικτόμυαλους εν γένει και φιλοπερίεργους κατοίκους (Πράξεις των Αποστόλων 17:21). Ήταν γεμάτη από στωϊκούς και επικούρειους διανοούμενους, από λίγους Έλληνες που είχαν δεχθεί τον Ιουδαϊσμό, από ελληνίζοντες Εβραίους της διασποράς και άλλους ξένους (Πράξεις των Αποστόλων 17:17). Όλοι οι θαμώνες της αγοράς ήσαν θεοσεβείς, τουλάχιστον κατά τα αρχαία πρότυπα.  
Περιδιαβαίνοντας στους λατρευτικούς χώρους κάτω από την Ακρόπολη, ο Παύλος ένoιωσε  οργή  μπροστά στη θέα των αγαλμάτων και άλλων απεικονίσεων των θεών(Πράξεις των Αποστόλων 17:16, «Παρωξύνετο τὸ πνεῦμα αὐτοῦ ἐν αὐτῷ θεωροῦντος κατείδωλον οὖσαν τὴν πόλιν”).
Στην κοντινή συναγωγή των Εβραίων και στα περίχωρα της αγοράς ο Απόστολος Παύλος κήρυττε  
 « τη χαρμόσυνη είδηση » του «Χριστού και της Αναστάσεως » (Πράξεις 17:18). 
Τα ακροατήριά του όμως, καυτηρίασαν τον ομιλητή: τους φάνηκε ότι ήταν ένας δήθεν φιλόσοφος με αποσπασματικές γνώσεις της διαλεκτικής (κοινώς, «πασαλείμματα»). Ορισμένοι, προσφεύγοντας στην αθηναϊκή αργκό, τον αποκάλεσαν «σπερμολόγο» εννοώντας ότι ως σπερμολόγος διέδιδε ανυπόστατες φήμες και πληροφορίες. (Πράξεις 17:18).Άλλοι είπαν ότι, «ξένων δαιμονίων δοκεῖ καταγγελεὺς εἶναι».  
Φανταστείτε ένα ταπεινό αλλά εμπνευσμένο άνθρωπο χωρίς ιδιαίτερες περγαμηνές να επισκέπτεται σήμερα την Οξφόρδη ή τη Σορβόννη και να αναπτύσσει τις μεταφυσικές και εσχατολικές του απόψεις σε ένα think tank επαγγελματιών φιλοσόφων. Ο Παύλος έκανε περίπου κάτι ανάλογο. Ποιες να ήσαν άραγε οι «μοντέρνες» θεότητες—τα καινά δαιμόνια― για το οποία επιχειρηματολογούσε;
Η κατάληξη της συνάντησης ή καλύτερα της σύγκρουσης του Αγίου Παύλου στην αθηναϊκή αγορά ήταν μειωτική για αυτόν και αστεία για αρκετούς Αθηναίους. Εκλήθη ενώπιον του Αρείου Πάγου (η θέση του οποίου έχει ταυτισθεί σήμερα, πολύ εύλογα, με τον γνωστό βράχο δυτικά της Ακρόπολης) και απολογούμενος, τρόπον τινά, εξεφώνησε την Ομιλία επί του Αρείου Πάγου, φημισμένη για την αναφορά στην επιγραφή «Άγνώστῳ Θεῷ». (Ο εβραϊκής καταγωγής γερμανός φιλόλογος Eduard Norden συνέγραψε στις αρχές του περασμένου αιώνα μια μνημειώδη, από απόψεως όγκου και σπουδαιότητος, μελέτη με αφορμή την ομιλία αυτή). 
Σε αντίθεση με το αθηναϊκό δικαστήριο που καταδίκασε τον Σωκράτη, οι Αρεοπαγίτες και οι παρευρισκόμενοι περίεργοι δεν απείλησαν την σωματική ακεραιότητα του Παύλου. Αυτό που διακυβευόταν όμως ήταν η υποδοχή της νέας θρησκείας και κοσμοθεωρίας το έτος 50 μ.Χ. στην Αθήνα. «Ἀκούσαντες δὲ ἀνάστασιν νεκρῶν οἱ μὲν ἐχλεύαζον, οἱ δὲ εἶπαν˙ Ἀκουσόμεθά σου  περὶ τούτου καὶ πάλιν” (Πράξεις 17: 32-3). Τα  ξαναλέμε άλλη φορά, δηλαδή. Μόνον ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης και ελάχιστοι άλλοι πείστηκαν από τον «σπερμολόγο».

Σήμερα συνενώνουμε, είτε ειλικρινά είτε από εθιμοτυπική σύμβαση, τον «Χριστό» και την «Ανάσταση»: Χριστός ανέστη, λέμε. Αλλά για πολλούς, διανοούμενους και μη, η Ανάσταση του Χριστού είναι μια παραδοχή απίθανη, ξένη στη λογική. Και είναι. Απαιτείται ένα «άλμα πίστης» όπως λένε στα αγγλικά (leap of faith). 
Ο λογιότατος Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης (1749-1809) απέδωσε στη γλώσσα και το μέτρο του Ομήρου την περικοπή του Ευαγγελίου το οποίο διαβάζεται κατά τον «Εσπερινό της Αγάπης» της Κυριακής του Πάσχα (Ιωάννης 20: 19-25). Το κείμενο του Νικοδήμου είναι σε πολλά σημεία περισσότερο διάνθιση και επέκταση παρά μετάφραση˙ αφού ο μεταφραστής έχει διαπράξει όχι λίγα ατοπήματα στο λεξιλόγιο. Θα ήταν βέβαια αναχρονισμός να αναζητήσουμε στην επική ποίηση συνώνυμα για έννοιες όπως «σωτήρ» και «πνεύμα», αναφέρει  ο κ. καθηγητής και συνεχίζει:

Ορισμένες ελευθεριότητες στην απόδοση είναι ευπρόσδεκτες, όπως, προκειμένου για την πρόταση του Ευαγγελίου,

«ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς καὶ ἔστη εἰς τὸ μέσον”(20.19) η οποία μετατρέπεται σε 

«῎Ηματι ἐν πρώτῳ, ὅτε τύμβου ἆλτο Σαωτήρ”. Δηλαδή,

“την πρώτη μέρα (της εβδομάδος), όταν ο Σωτήρας εξόρμησε/ ἇλτο, (σαν αχαιός μαχητής!), από τον τάφο”.

Χρειαζόμαστε συνεπώς,την ορμητική δύναμη ενός εσωτερικού άλματος μπροστά στο μυστήριο της Ανάστασης.

Ο καθηγητής Ιωάννης Πετρόπουλος ολοκληρώνει το κείμενό του αναφερόμενος στην ανατολική χριστιανική παράδοση,  (που στηρίζεται κυρίως στην Α´ Επιστολή Πέτρου 3:19-20 και ανάγεται στον 7ον μ.Χ. αιώνα αν όχι ενωρίτερα), κατά την οποία όταν ο Χριστός κατέβηκε στον Άδη και κήρυξε τη νέα θρησκεία, ο πρώτος ανάμεσα στους ειδωλολάτρεις ο οποίος ασπάστηκε το μήνυμα της Αναστάσεως ήταν ο Πλάτων, και κλείνει με τη φράση "Ελπίζω και ο Όμηρος να ήταν  ανάμεσα σε αυτούς που πείστηκαν ότι “Χριστός ανέστη” ".

   

    Φρα Αντζέλικο (1387 - 1455):  Η  κάθοδος του Χριστού  στον Αδη

Οι νεκροί, ήδη αναστημένοι, σπεύδουν να τον ακολουθήσουν. Κατά την παράδοση της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας πρώτος έσπευσε να τον ακολουθήσει ο Πλάτων